Ο ΓΕΝΝΑΙΟΤΑΤΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΒΑΣΣΟΣ ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ

 Γράφει Ο Παν. Γεωρ. Δημάκης

Ιστορικός σύμβουλος Δήμου Λοκρών

Ο ΓΕΝΝΑΙΟΤΑΤΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΒΑΣΣΟΣ ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ¹

Ιδιαίτερο δεσμό είχε ο στρατηγός Βάσος Μαυροβουνιώτης με την σημερινή Φθιώτιδα αφού ανέλαβε τα Οθωνικά χρόνια (1836) τα καθήκοντα αρχηγού του σώματος Οροφυλακής Φθιώτιδος με το βαθμό του συνταγματάρχη, ενώ το 1843 προάγεται σε υποστράτηγο και αναλαμβάνει αρχηγός οροφυλακής Λοκρίδος. Στην Φθιώτιδα γνωρίζουμε ότι η έδρα της Οροφυλακής ήταν στην Στυλίδα, όπου διέμενε και ο υπασπιστής του αγωνιστής και ιστορικός Νικ. Κασαμούλης, ενώ δεν γνωρίζουμε που ακριβώς διέμενε, στην Λοκρίδα, τα δύσκολα χρόνια της ληστοκρατίας. Μάλιστα φαίνεται ότι ο θάνατος του από πνευμονία το 1847 οφείλεται στην εξάντληση του οργανισμού του, από την συνεχή καταπόνηση και την σκληρότητα των συνθηκών. Εκτός αυτού ο στρατηγός Βάσος Μαυροβουνιώτης έδωσε πολλές μάχες στην Λοκρίδα και στην Φθιώτιδα και φαίνεται ότι πολλοί αγωνιστές του Σώματος του κατήγοντο από την Φθιώτιδα και την Λοκρίδα όπως προκύπτει και από τα βιογραφικά των.

                 1                                  2                                 3

Ενδεικτική παρουσία του αγωνιστού από την Λοκρίδα στο σώμα του Μαυροβουνιώτη Νικ. Κ. Μερμίγκη εκ του χωρίου Σουλέμπεη Δήμου Ελατείας (ΙΣΤ. ΑΡΧ. ΔΗΜΟΥ ΕΛΑΤΕΙΑΣ) ΕΓΓΡ. 274 αριθ. Πρωτ. Δήμου 598/194 22 Μαϊου 1864. Με τον Βάσσο Μαυροβουνιώτη μάχη Βρυσακίων, Θηβών κλπ με σιδηρό σταυρό και δίπλωμα τιμητικό 1-2. Ο εκ του Τουρκοχωρίου Ελατείας Γκόλφης Μακρυστάθης υπήρξεν μαχητής στο σώμα του Μαυροβουνιώτη όπως προκύπτει από το ΕΓΓΡ. 193 των Γ.Α.Κ. που έλαβε μέρος στην Μάχη του Καματερού «όπου επληγώθη εις στον αριστερόν μηρόν» όπως αναφέρουν και επιβεβαιώνουν οι αξιωματικοί Γ. Δυοβουνιώτης, Κούστας Μάκος, Τόλιας Νικολάου στην Λειβαδιά το 1841. Επίσης ήταν εκ των γενναίων μαχητών στο Σέντζιο των Αθηνών που απεικονίζεται με τόση ενάργεια στον σχετικό πίνακα του Μακρυγιάννη 3. Η σημαντικότερη μάχη ήταν η μάχη του Μαρτίνου, ενώ συμμετοχή είχε και στις Θερμοπύλες (1825), Λιάτανη (1826), Στεβενικο, Λειβαδιά, Σάλωνα, Μαρτίνο/1828*, αναφέρεται δε και η Φοντάνα. Το διάγραμμα των μαχών** γενικώς αλλά και των εκστρατειών νικηφόρων και ατυχών είναι μεγάλο και μπορεί κανείς να μελετήσει στον Τρικούπη, Φιλήμονα, Σπηλιάδη, Μάμουκα, Παπαρρηγόπουλο κλπ.

Ο Β. Μαυροβουνιώτης είχε αποκτήσει δεσμούς (και πολιτική επιρροή) με πολλούς διοικητικούς και στρατιωτικούς παράγοντες της Φθιώτιδος, Φωκίδος και Βοιωτίας Απ. Γεωργαντά Λειβαδιάς Σχινά δήμαρχο Ν. Μιτζέλας, Γεωρ. Τζαχίλα Ζητουνίου Λάμπρο Οδυσσέως Λειβαδιά Αθ. Μπούφη και Μήτρο Λάππα Λειβαδιά, Λεοναρδίδη Παρνασσίδος, Π. Κωνσταντίνου Φουρνά, Φαρμάκη και Βελέντζα, Γ. Ζορμπά Στυλίδα, Γιαννάκη Παπαλουκά Δρυμίας Μ. Χουρμούζη Λαμία, Δ. Χατζίσκο, Αδαμ. Δούκα Λαμίας Νεόφυτο Ταλαντίου κλπ. Ο Β. Μαυροβουνιώτης ανήκε στους στρατιωτικούς, και ήταν μία χαρακτηριστική προσωπικότητα της εποχής του. Κατόρθωσε ως στρατιωτικός να εγκλιματιστεί στην πολιτική και να ενταχθεί στην ολιγάριθμη ομάδα των ενόπλων «αριστοκρατών» και χωρίς να ανήκει στιες παλιές αρματολικές οικογένειες αναρριχήθηκε στις ανώτερες βαθμίδες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, προσφέροντας βέβαια τις υπηρεσίες του κυρίως στο Οθωνικό καθεστώς, που τον ευνόησε και τον προικοδότησε με βαθμούς, κοινωνική καταξίωση, κτήματα κλπ. Ως αγράμματος λιγότερα θα μπορούσε να επιτύχει αλλά χάρη στην ικανότητα και την ευστροφία της συζύγου του «κοκόνας Ελέγκως» κατέκτησε την αναγνώριση από τους τότε παράγοντες της δημόσιας ζωής (Μαυροκορδάτο, Κωλέττη, Μεταξά, Κουντουριώτη κλπ) και το σεβασμό τους όπως προκύπτει από δεκάδες έγγραφα του αρχείου του, που τον αποκαλούν «αδελφό» ενώ ανώτατοι λειτουργοί υπογράφουν στις επιστολές τους, ως “ταπεινοί δούλοι”. Ο Μαυροβουνιώτης καθοδηγούμενος, από την μορφωμένη σύζυγο του, που ήξερε να γράφει και να διαβάζει πράγμα γενικώς σπάνιο για την εποχή, κατόρθωσε να αναδειχθεί σ’ ένα δύσκολο στρατιωτικό και πολιτικό περιβάλλον. Ανήκε στο κόμμα του Κωλέττη (Γαλλικό), είχε για λίγο συνταχθεί με τον Καποδίστρια συνέπλευσε με τον Κουντουριώτη, ώσπου με την έλευση του Όθωνα, καταξιώθηκε και κατετάγη στους ευνοούμενους του συστήματος. Όμως λόγω της αυστηρότητός του, τα συντηρητικά του προτάγματα, την αφοσίωσή του στην ανέλιξη του στην στρατιωτική ιεραρχία, του εστοίχισαν την διατάραξη του οικογενειακού του βίου μ’ ένα διαζύγιο πρωτοφανές για την εποχή, που τον κατέβαλλε και ψυχολογικά και σωματικά.

ΕΛΕΝΗ ΒΑΣΣΟΥ ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗ

Νοσοκόμος στη Μάχη Καματερού

είδηση του θανάτου της Ελένης Βάσσου Μαυροβουνιώτη, στο αρχοντικό της στην Αθήνα² στις 7 Ιανουαρίου, το 1890, συνετάραξε την τότε μικρή Αθηναϊκή κοινωνία. Η Νέα Εφημερίς των Αθηνών την 6η Ιανουαρίου 1890 αναφέρει «πλήρης ημερών απεβίωσασα χθες κηδεύεται σήμερον τη 10π.μ. η σεβάσμια πρεσβύτις, η Ελένη Βάσσου, μήτηρ των διακεκριμένων αξιωματικών κκ. Αλεξάνδρου Βάσσου συνταγματάρχου του πυροβολικού και Τιμ. Βάσσου συνταγματάρχου του πεζικού. Είχε και τρίτον υιόν η μακαρίτις τον Γεώργιον Βάσσο αποθανόντα νέον μαθητήν της σχολής των ευελπίδων ως και εκ του πρώτου γάμου της την μακαρίτιδα Ροδόεσσαν Παγκάλου, μητέρα των κκ. Μιχαήλ και Γεωργίου Αγγελίδου. Η μακαρίτις διεκρίθη επί εκτάκτω καλλονή, νοημοσύνη και μεγαλείω φρονήματος, πλεονεκτήματα άπερ προσέλκυσαν την ζηλοτυπίαν του μαυροβουνιώτου στρατηγού Βάσσου μόλις επανελθόντος τότε εις Κέαν εκ της παραδόξου εκείνης εις Βηρυττόν εκστρατείας του 1826. Ο ατρόμητος ήρως περιπαθώς την ηράσθη νυμφευθείς δ’ αυτήν την είχε σύντροφον κατά την λύσιν της πολιορκίας της Καρύστου και καθ’ όλας τα επιλοίπους μάχας, ας κατά του Κιουταχή είχε διοργανώσει. Ήτο κρίσιμος η στιγμή καθ’ ην πιεζόμενος υπό του Βούρβαχη απεφάσισε παρατόλμως να δώση την εν Καματερώ*

μάχην ο αρειμάνιος Βάσσος. Ο ήρως ματην ηγωνίσατο και απώλεσε 900 άνδρας μόλις αυτός και τινες άλλοι κατώρθωσαν να σωθώσιν η δε Ελένη ήτο νοσοκόμος των πολεμιστών του. Εν τη μάχη εκείνη αμαζών σύζυγός του έσχιζε τα φουστάνια της και προσέδενε τας πληράς των τετραυματισμέων. Πλείστα γεγονότα του βίου αυτής εν τη περιπετειώδη εκείνη της εθνεγερσίας εποχή και παρ’ ανδρί των μαχών και του πολέμου περιτράνως δεικνύουσι οποία ην η Ελένη Βάσσου. Ολίγας στιγμές προ του θανάτου του ο μακαρίτης στρατηγός Βάσσος μετεκαλέσατο την σύντροφόν του εις την κλίνην αυτού και μετά παραμυθητικού βλέμματος άφηκε το πνεύμα εις τας θελκτικάς της αγκάλας». Η περιγραφή της δράσεως της, από τον συντάκτη της Εφημερίδος, δεν διέλαθε της προσοχής του χαλκέντερου ερευνητού ιστορικού Βλαχογιάννη που ιδιοχείρως συνέταξε σημείωμα που μας κατέλιπεν στο Αρχείο του στα Γ.Α.Κ. και είναι η αφορμή για την εργασία αυτή, που μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων αλλά και του χώρου, θα γίνει προσπάθεια να παρουσιαστεί όσο το δυνατόν πληρέστερα και τεκμηριωμένα. Είναι αλήθεια ότι είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που οι γυναίκες, συμμετέχουν ενεργά στο πεδίο της μάχης ή τουλάχιστον δεν υπάρχουν πολλά τεκμηριωμένα στοιχεία, ιδιαίτερα όταν έχουν κοινωνική θέση συζύγου στρατηγού. Ας φανταστούμε όπως περιγράφεται την «…αμαζόνα αυτή να σχίζει τα φουστάνια της και να προσδένει τας πληγάς των τετραυματισμένων…» εν τη Μάχη. Δεν κατέστη δυνατόν να βρεθεί απεικόνιση της ατρόμητης Ελένης, αλλά αγαθή τύχη, η λεπτομερής εξέτασης των πινάκων³ των μαχών του Αγώνα (έργα του Παν. Ζωγράφου κατά τις οδηγίες του στρατηγού Μακρυγιάννη, αποκάλυψε⁴ γυναικείες μορφές στο κάτω μέρος, όπου διακρίνονται Ελληνίδες χωριάτισσες, με τους βαρείς επενδύτες, μαντιλοδεμένες, με ισχυρή κορμοστασιά να περιθάλπουν ίδιες μυκηναίες αρχόντισσες πάλι στο πεδίο της μάχης, τραυματίες αγωνιστές. Αυτό το γεγονός, που είναι λεπτομέρεια βέβαια, δεν έχει καταγραφεί ως προς την συμμετοχή των Ελληνίδων στο ιερό αγώνα. Μόνο η σκηνή αυτή που έχει ένα μεγαλείο ομηρικών χρόνων, δηλαδή η περίθαλψη τραυματία ή αποκομιδή νεκρών, σε πεδίο μάχης, αξίζει την προσοχή μας, τον σεβασμό μας. Είναι η αναγνώριση της μυστικής διαδρομής, του αίματος της ελληνικής φυλής μέσω των χιλιετιών, σε άρρενες και θήλεις και εδώ οι γυναίκες δεν πολεμούν, αλλά ασκούν ένα άλλο καθήκον, ιερό και ανθρώπινο, που τοποθετεί στο υψηλότερο επίπεδο τις ελληνικές αξίες.

Μικρό Βιογραφικό της Ελένης Ιωαννίτου Βάσσου

Η Ελένη Ιωαννίτου καταγόταν από την Ήπειρο, αλλά η οικογένεια της καταδιώχτηκε και κατέφυγε στην Τζιά (ΚΕΑ). Σπανίας καλλονής και μορφώσεως για την εποχή παντρεύτηκε τον άρχοντα του νησιού Μιχαήλ Τζώρτζη Πάγκαλο⁶, ώσπου στην εκστρατεία του για τον Λίβανο, ο τότε εικοσιοκτάχρονος στρατηγός, την συνάντησε «στίλβουσα εκ κάλλους και έμπλεως χαρίτων». Ο έρωτας των ήταν ακαριαίος, η Ελένη θαμπωμένη από τον αρρενωπό Βάσσο, απήχθη με την θέλησή της. Ο Βάσσος την μετέφερε στην Άνδρο και την εγκατέστησε στον πύργο του φίλου του οπλαρχηγού Γιαννούλη Δημητρίου, στον Αμμόλοχο. Μάλιστα έκτισε την θύρα του Πύργου, τοποθέτησε φρουρά και έδωσε εντολή να λαμβάνει τροφή από το παράθυρο, με το σχοινί και το καλάθι, με την συνοδεία μιας μόνης γυναίκας, της Διαμάντως Αϊβαλιώτισσας μέχρι να επιστρέψει, σκηνές συναρπαστικού μεσαιωνικού μυθιστορήματος που η ωραία Ελένη ποτέ δεν ελησμόνησε. Παντρεύτηκαν στο Μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής στο Γαύριο της Άνδρου και απέκτησαν τέσσερα αγόρια Αλέξανδρο, Κωνσταντίνο, Γεώργιο και τον γνωστότερο αργότερα στρατηγό Τιμολέοντα Βάσσο, είχε δε ήδη μια κόρη την Ροδόεσσα. Υπήρξε γραμματέας και ακόλουθος του συζύγου της, οικονομικός διαχειριστής, συμμετείχε στην κοινωνική ζωή και απαιτούσε δικαιώματα πρωτοφανή για τα ήθη της εποχής. Επεκτάθηκε στην πολιτική, με φιλελεύθερες ιδέες, αντίπαλος του καποδιστριακού καθεστώτος. Αντίθετα ο στρατηγός Βάσσος ήταν γενναίος, ηγετικός, σκληρός έως θηριώδης, λιτός και αυτάρκης και στα του οίκου του αυστηρός και συντηρητικός. Αυτό ήταν ένα εκρηκτικό μίγμα που οδήγησε στο διαζύγιο και στον σκανδαλισμό του κοινωνικού του περίγυρου. Τα υπόλοιπα δεν αφορούν στην εργασία αυτή και μπορούν οι φιλίστορες αλλά και οι αναγνώστες μυθιστορηματικών βίων να τα αναζητήσουν  στο Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α. όπου υπάρχουν όλα τα σχετικά έγγραφα και στοιχεία. (Σημ. η Ελένη και τα παιδιά της για απροσδιόριστο λόγο αφήρεσαν το Μαυροβουνιώτης που ήταν βέβαια και εθνοτικός προσδιορισμός και διετήρησαν το Βάσσος.

1.OBάσσος Μαυροβουνιώτης γεννήθηκε το 1797 στο Μπιέλο-Παβλιτς του Μαυροβουνίου και πέθανε το 1847 στην Ελλάδα (Μεγ. Στρατ. Ναυτ. Εγκυλ. Αθήναι)

2Το σπίτι του στρατηγού Βάσσου Μαυροβουνιώτη βρισκόταν στην οδό Αγχέσμου 28 (σήμερα Βουκουρεστίου) στο Κολωνάκι, με αυλές, στάβλους, ορνιθώνα κ.λ.π. (Τ. Λάππας Παλιές Αρχόντισσες Αθήναι 1928).

3 Μάχη των Αθηνών Σκέψις Μακρυγιάννη χειρ. Π. Ζωγράφου (Ο Μακρυγιάννης σημειώνει «6 Αι γυναίκες περιποιούνται τους άνδρες των και τα τέκνα των και συγγενών των).

4Με την σύγχρονη μέθοδο της μικροφωτογράφισης και ψηφιακής ανάλυσης του πίνακος Νο 10 (αρίθμηση Γενναδίου) και Νο 17 (αρίθμησις Α. Προκοπίου) αποκαλύπτεται ότι ο στρατηγός, δια χειρός Ζωγράφου, επικοινωνεί με τους θεατές των εικόνων μέσω αυτών, δίνοντας και με αυτόν τον τρόπο, πληροφορίες για την μάχη που δεν μπορούσε ίσως να περιγράψει. Όθεν η προσεκτική μελέτη μας αποκαλύπτει λεπτομέρειες που δεν θεώρησε σκόπιμο ή δεν σκέφτηκε να καταγράψει στα “Απομνημονεύματα” του.

5 Οι πίνακες του Μακρυγιάννη, με την διάσταση που τους έδωσε  «Σκέψις Μακρυγιάννη, Χειρ Π. Ζωγράφου» είναι η ζωγραφική διήγηση των μαχών, που ο στρατηγός ήθελε να δώσει με το δικό του τρόπο, όχι μόνον τη πραγματική διάταξη και κίνηση των αντιπάλων, αλλά και λεπτομέρειες, από όπου ένας προσεκτικός παρατηρητής, θα μπορούσε να αντλήσει πληροφορίες από τις πολλές δευτερεύουσες σκηνές. Εν προκειμένω δεν είναι καθόλου δευτερεύουσες, αφού μας καταλίπει σημαντικές πληροφορίες, όπως για την συμμετοχή των γυναικών στον ιερό αγώνα όπως ο ίδιος σημειώνει (Οι γυναίκες περιποιούνται τους άνδρες τους και τα τέκνα των και συγγενείς των). Μάλιστα η σπαρακτική σκηνή (Φώτο αριθ.3) της μητέρα θρηνωδού, για τον θάνατο του παιδιού της, με την χαρακτηριστική κίνηση των χειρών άνω ανακαλεί από το παρελθόν χιλιετιών, αντίστοιχες σκηνές των Ελλήνων αρχαίων αγγειογράφων και των βυζαντινών μαστόρων όταν η μητέρα βιώνει την απώλεια του παιδιού της. (Μάχη Πρώτη Αθηνών).

6 Ιω Ψύλλα Ιστορία της νήσου ΚΕΑΣ Αθήνα 1920. Επίσης Δ. Πασχάλης. Η Άνδρος και η επανάσταση του 21. Αθήνα 1930.

* Την μάχη του Μαρτίνου έχει αναδείξει και ανασύρει από την ιστορική λήθη ο ακάματος καθηγητής Φιλόλογος και ιστορικό Τρ. Παπαπαναγιώτου, στoν οποίον οφείλουμε χάριτες για την πολυιστορική του δραστηριότητα και αφιερώνεται ως αντίδωρο η εργασία αυτή.

**               Σύντομο διάγραμμα μαχών-εκστρατειών του Β. Μαυροβουνιώτη

1821   ΕΥΒΟΙΑ Μάχη στα Στύρα, στις Πετριές, στο Κάδι. 1822 Μάχη πάλι στα Στύρα, στα Πολιτικά, στα Βρυσάκια, στα Βλαχοχώρια και στην Βάθια. 1823 Μάχη στο Πύργο Κύμης, μάχη στην Θάσο, δεύτερη μάχη στην Κύμη. 1824 Ανέλαβε την φύλαξη της Ύδρας, με διαταγή της Κυβέρνησης. 1825 Μάχη στο χωριό Σχοινόλακκα Μεσσηνίας κατά του Ιμπραήμ. Μάχη στο Κρεμμύδι. Επιστρέφει στη Ρούμελη, πολιορκία στρατοπέδου Κεχαγιάμπεη (Σάλωνα). Μάχη στις Θερμοπύλες και στην Ρούσσα. 1826 Εκστρατεία στην Βηρυττό, μάχη στην Κάρυστο, μάχη στα Λιόσια, στην Ελευσίνα, πάλι στα Λιόσια, Χαιδάρι. 1827 Μάχη στο Καματερό, στην Λιάτανη, στο Κερατσίνι, στο Τρίκερι, στην Ζαγορά Πηλίου. 1828 Μάχη στο Στεβενίκο, στην Λειβαδιά, ακρόπολη Σαλώνων, στο Μαρτίνο, στην Λιθάδα Ευβοίας. 1829 Δύο μάχες στον Αγ. Ιωάννη Χασιάς Αττικής.

***                          Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΑΜΑΤΕΡΟΥ

Όπως την κατέγραψε ο Μακρυγιάννης (Μακρυγιάννη–Απομνημονεύματα Καραβίας 1957 σελ 254)

«…την αυγή μας βλέπουν οι Τούρκοι έτοιμους χαζίρικους. Ο Βάσσιος και οι έλληνες πήγαν στην Χασιά καθώς είχαμεν ομιλίαν, αλλά σηκώθηκαν του κεφαλιού τους και επήγαν σ’ ένα χωρίον, Καματερόν το λένε, μίαν ώρα από την Αθήνα. Πήγαν και πιάσαν μια θέση αδύνατη κι αυτό το λάθος το έκαμεν ο Βάσιος ότι αυτός εγνώριζε τον τόπον της Αθήνας αγωνίζονταν τόσον καιρόν σ’ αυτά τα μέρη. Πριν πιάσουν θέσεις και να ταμπουρωθούν καλά, κάμαν, ένα ταμπούρι τυφλό τους πέσαν οι Τούρκοι απάνου τους και τους χάλασαν και σκότωσαν περίπου από τρακόσιους πενήντα Έλληνες και τους ρίξαν εις φυγή. Και εσκοτώθη και ο αγαθός Μπούρμπαχης^**** και άλλοι δύο συνάδελφοι τους φιλέλληνες. Όλοι διαλύθηκαν κακώς-κακού. Ο Βάσσιος έμεινε εις την Ελεψίνα ότι οι περισσότεροι άνθρωποι του ήταν Ντερβενοχωρίτες …».

**** Γ. ΚΡΕΜΟΣ χρονολόγια Ελλην. Ιστορίας 1879 τυπ. ΙΑΣΕΜΙΔΟΥ Λ. ΚΟΥΤΖΟΝΙΚΑΣ Γενική Ιστορία Ελλην. Επαναστάσεως 1863.